O pszczołach

Za brak wyobraźni o znaczeniu pszczół dla nas ludzi zapłacimy wszyscy 
Ty również

RODZINA PSZCZELA      

Rój pszczeli jest jednostką biologiczną składającą się z tysięcy osobników wzajemnie od siebie uzależnionych. Do rodziny pszczelej poza osobnikami dorosłymi czyli matką, robotnicami i trutniami zalicza się też przyszłe pszczoły w różnych stadiach rozwojowych (jaja, larwy i poczwarki), które określa się jako czerw. Występują one od wczesnej wiosny, przez całe lato do późnej jesieni. Każda rodzina pszczela stanowi jednolity organizm, który swoistymi cechami różni się od innych. Wczesną wiosną matka rozpoczyna czerwienie, a po osiągnięciu przez rodzinę dojrzałości biologicznej, jeżeli pszczelarz nie wykona zabiegów przeciw rojowych to dość często następuje podział rodziny pszczelej czyli tzw. Rójka. W drugiej połowie lata rozwój rodziny słabnie i zmniejsza się czerwienie. Z kolei przed zimowlą czerwienie się wzmaga gdyż następuje przygotowanie odpowiedniej liczby pszczół mających przeżyć zimowlę. Osobniki pojedyncze a nawet niepełne rodziny (bez matki) dość szybko giną. Samotna grupa pszczół może przeżyć kilka najwyżej kilkanaście dni. Każda rodzina w pewnym okresie osiąga szczyt swego rozwoju, poprzedzony szczytem czerwienia. Matka może złożyć tylko określoną liczbę jaj, liczba osobników przybywających w danej rodzinie nie może zatem przekroczyć pewnej górnej granicy. Matka pszczela, trutnie i robotnice nie są zdolne do samodzielnego życia poza rodziną i jej gniazdem.

SKŁAD RODZINY PSZCZELEJ:

Matka pszczela - jest to w pełni rozwinięta, zdolna do rozrodu samica pszczoły. Wyróżnia ją z pozostałych osobników rodziny  silnie wydłużony odwłok i stosunkowo krótkie skrzydła. Przebywa ona niemal stale w ulu, nie przejawia troski o swoje potomstwo i nie wykonuje żadnych prac związanych z budową gniazda i gromadzeniem zapasu pokarmu. W okresie od marca do września nieprzerwanie czerwi, tzn. składa jaja do komórek plastrów; w czerwcu ich liczba dobowa może wynosić 1,5-2 tys. i więcej. Czerwiąca matka jest intensywnie karmiona przez pszczoły mleczkiem. Długość ciała matki – 20 do 25 mm, masa ciała 200 – 280mg. Jej rozwój następuje z zapłodnionego jaja w mateczniku, gdzie karmiona jest obficie mleczkiem pszczelim przez cały okres żerowania. Postać dorosłą (imago) osiąga po 16 dniach. Jej głównym zadaniem jest składanie jaj. Aby to było możliwe jej zbiornik nasienny musi zostać wypełniony nasieniem. W napełnianiu go bierze udział wiele samców. Każda matka kopuluje tylko raz w życiu i odbywa się to w trakcie tzw. "lotu godowego", który matka pszczela odbywa ok. 5-8 dnia po wygryzieniu z matecznika. Lot godowy odbywa się w wiosenny, ciepły, bezwietrzny dzień z reguły między godz. 12-18.00, na wysokości nawet do kilkunastu metrów. Matka wabi trutnie specjalnym zapachem, który posiadają wydzielane przez nią feromony (wyczuwalne dla trutni z odległości ok. 100 m.) Matka kopuluje w powietrzu z liczbą od 10-30 trutni. Trutnie bezpośrednio po akcie umierają. Płodna matka składa jaja dwóch rodzajów: zapłodnione, z których powstają robotnice lub matki, i niezapłodnione, z których mogą powstawać tylko trutnie (zjawisko dzieworództwa). Przeciętna długość życia matki wynosi 3 lata, może jednakże żyć i do 5 lat. Obecnie często stosuje się sztuczną inseminację, dzięki której zwiększa się postęp w hodowli pszczół. Sztuczne unasienianie pozwala na odpowiedni dobór materiału genetycznego, zapewniający otrzymanie pszczół o pożądanych przez pszczelarza cechach (łagodność, miodność). Jednakże w produkcji miodu matki unasiennione naturalnie są najwartościowsze.

Pszczoła robotnica - jest to samica pszczela o uwstecznionych narządach rozrodczych, przystosowana do wykonywania prac na rzecz rodziny pszczelej. Do ważnych narządów pszczoły robotnicy należą: gruczoły gardzielowe, gruczoły woskowe oraz odnóża przystosowane do zbierania i przenoszenia pyłku kwiatowego. Długość ciała wynosi 12-15 mm, masa 90-130 mg. Robotnice są nieodzowne do istnienia rodziny pszczelej. W zasadzie każda robotnica jest zdolna do wykonywania każdej pracy, z tym jednak zastrzeżeniem, że podjęcie niektórych z nich wymaga osiągnięcia przez nie pewnego wieku lub określonego stanu fizjologicznego. Po wyjściu z komórki młode pszczoły robotnice zajmują się czyszczeniem komórek plastrów. Po ok. 4 dniu życia zajmują się karmieniem larw pszczelich. Jedzą w tym czasie duże ilości pyłku, dzięki czemu rozwijają się ich gruczoły gardzielowe i w wieku 6-7 dni rozpoczyna się u nich wydzielanie mleczka pszczelego. W wieku ok. 8-15 dni pszczoła po raz pierwszy opuszczają ul, aby odbyć pierwszy oblot. Zaczynają wtedy u robotnicy być aktywne gruczoły woskowe i zajmują się wówczas wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od zbieraczek przyniesionego przez nie nektaru, zasklepianiem komórek z miodem i czerwiem. W podobnym wieku inne pszczoły robotnice zajmują się pilnowaniem ula przed pszczołami z innych rodzin oraz innymi intruzami. Najstarsze w rodzinie pszczoły robotnice zajmują się zbieraniem poza ulem nektaru, pyłku, wody, kitu (propolisu). Pszczoły pozostają zbieraczkami do końca życia, tj. 1-3 tygodni, zależnie od intensywności wykonywanej pracy. Robotnice żyją ok. 38 dni latem, ponieważ bardzo intensywnie pracują. Robotnice, które wylęgną się jesienią oraz zimują w ulu żyją do 6 miesięcy. Jest to pokolenie, które na wiosnę musi doprowadzić rodzinę do pełnego rozwoju.

Truteń - jest to samiec pszczoły miodnej. Zwykle trutnie rozwijają się z jaj niezapłodnionychi są haploidalne. Trutnie mogą się jednak również rozwijać z jaj zapłodnionych, z zygot homozygotycznych pod względem alleli płciowych i są wówczas diploidalne. Ich rozwój zarodkowy przebiega normalnie, larwy nie są mniej żywotne od larw trutni haploidalnych, ale wkrótce (ok. 6 godzin) po wykluciu się z jaj zjadane są przez pszczoły robotnice. Masa ciała trutnia wynosi ok. 260 mg, długość 15-17 mm. Trutnie pojawiają się w ulu na wiosnę i są usuwane przez robotnice na jesieni, średnio w ulu jest ich ok. 2,5 tys. Do czasu lotu godowego pozostają zupełnie bezczynne, nie pełnią żadnych funkcji społecznych. Ich jedyną funkcją jest dostarczenie królowej nasienia. Odbywa się to w czasie lotu godowego, 6-20 metrów nad ziemią (czasami podawana jest wysokość do 50 m), zwykle w pogodny wiosenny dzień. Trutnie bezpośrednio po akcie kopulacji umierają z powodu wynicowania aparatu kopulacyjnego i utraty dużej ilości energii jaką pochłania sam akt kopulacji. Trutnie żyją w lecie 2-3 miesiące, gdy zaczynają się chłody, są przepędzane i w krótkim czasie giną z głodu i zimna. W normalnej rodzinie pszczelej trutnie nie zimują.

Jaja - są barwy perłowo białej, mają kształt wygiętego walca z zaokrąglonymi końcami. Jeden koniec jest grubszy (głowowy), drugi cieńszy (odwłokowy). Część wypukła jaja jest brzuszna a część wklęsła grzbietowa, odwrotnie niż u późniejszej larwy. Jajo jest okryte chorionem (bezkomórkowym oskórkiem). Uważa się że wielkość jaja zaraz po złożeniu do komórki wynosi (dł. 1,57 mm, szer. 0,37 mm). Rozwój jaj trwa 72 – 76 godz. i w tym czasie w jaju rozwija się embrion.

 Larwy - jest to następne stadium rozwoju, larwa po wyjściu z jaja waży ok. 0,11 mg, a jej dł. 1,6 mm. Leży wygięta w mleczku pszczelim na dnie komórki. Larwa pływa na mleczku i posuwając się ruchem okrężnym zjada je,  w rezultacie tego gwałtownie rośnie. Płeć przyszłej pszczoły uzależniona jest od tego, czy jajo było zapłodnione, czy też nie. Do trzeciego dnia życia larwy są karmione mleczkiem pszczelim, z tym że larwy w mateczniku (przyszłe matki) dostają więcej pokarmu. Po zasklepieniu larwa oprzędza się wydzieliną z gruczołów przędnych. Po oprzędzeniu larwa wyprostowuje się i nieruchomieje – jest to stadium tzw. przedpoczwarkowe.

Poczwarka - jest to kolejne stadium rozwoju, w którym poczwarka jest już podobna do owada doskonałego, ma tylko słabo wykształcone skrzydła. Początkowo poczwarka jest biała, następnie ciemnieją jej oczy, a potem całe ciało. Po barwie oczu jest możliwe określenie wieku poczwarki. Jest okres, w którym pod oskórkiem wyrastają włosy i inne części ciała. Ostatnie szóste linienie następuje wkrótce przed wygryzieniem się z komórki. W komórkach roboczych i trutowych poczwarka leży na grzbiecie, głową skierowaną do zasklepu. W mateczniku poczwarka matki głowę ma skierowaną ku dołowi.

Rozwój pszczoły od jaja do postaci dorosłej w dniach:

 Organizacja życia pszczół w gnieździe

W każdym gnieździe jest ustalony rytm pracy oraz ścisły jej podział pomiędzy poszczególnych członków rodziny. Nie pracują tylko pszczoły rojowe i te gromadzą się zwykle poza częścią mateczną, na peryferiach gniazda. Czasem też w razie mniejszego wziątku, można na plastrach dostrzec pszczoły „rezerwowe”, oczekujące na wezwanie zwiadowczyń. Wszystkie robotnice można podzielić na pszczoły ulowe i lotne:

a) Najmłodsze pokolenie stanowią pszczoły po wygryzieniu się z komórek: siedzą one na plastrach, oczyszczają swe ciało, lub też porządkują ściany komórek, z których się wygryzły. Ten okres trwa 3-4 dni i w tym czasie zjadają duże ilości pyłku.

b) Karmicielki larw starszych – to pszczoły 3-7 dniowe, ich zadaniem jest karmienie 4-6 dniowych larw papką miodowo-pyłkową z małą domieszką mleczka. W tym okresie zaczynają działać ich gruczoły gardzielowe.

c) Karmicielki larw młodszych - pszczoły 6-9 dniowe, które podają młodszym larwom głownie mleczko wydzielane przez gruczoły gardzielowe. Pszczoły tej grupy stanowią też świtę matki.

d) Woszczarki – to grupa pszczół 9 dniowych, które mają za zadanie zasklepianie komórek z dojrzałymi larwami i z miodem. Prowadzą również budowę nowych plastrów woszczyny pod zaczerwienie i na magazyny zapasów miodu i pyłku. W tych dniach też wylatują z ula na swój pierwszy oblot (przegrę), wtedy też po raz pierwszy wypróżniają się.

e) Strażniczki – są najstarszymi pszczołami ulowymi, liczącymi 18-20 dni. Ich zadaniem jest kontrolowanie wchodzących osobników do ula i staczanie walk z rabusiami.

f) Porządkowe – to pszczoły ponad 9 dniowe, do których należy czyszczenie i polerowanie kitem plastrów, zbieranie śmieci i wyrzucanie ich poza ul.

g) Zbieraczki - Robotnice to pszczoły w wieku powyżej 21 dni pszczoły robotnice zajmują się zbieraniem poza ulem nektaru, pyłku, wody, kitu (propolisu). Pszczoły pozostają zbieraczkami do końca życia , tj. 1-3 tygodni, zależnie od intensywności wykonywanej pracy. 

 Nowa Matka

Nowa matka pojawia się w trzech okolicznościach:

1) gdy pszczoły chcą się roić (matka rojowa)
2) gdy zginie stara matka (matka ratunkowa)
3) gdy pszczoły chcą wymienić matkę (matka z cichej wymiany).

W zależności od tego mateczniki, czyli komórki, w których rozwija się matka, są w różny sposób zakładane. Po ich wyglądzie można określić rodzaj matecznika.

1. Matecznik rojowy – zakładany w obecności starej matki, gdy pszczoły chcą się roić, zakładają wtedy na brzegu lub w środku plastrów, 10-20 miseczek matecznikowych. Dno miseczki zakładanej na środku plastra nie dochodziło do jego środkowej części plastra

2. Matecznik ratunkowy – zakładany po utracie matki, robotnice rozszerzają i nadbudowują robocze komórki plastra larwą. Matecznik taki jest u podstawy zagięty, a jego dnem jest środkowa ściana plastra.

3. Matecznik (na cichą wymianę) gdy matka jest ułomna, robotnice zakładają 1-3 miseczki matecznikowe w podobny sposób jak rojowe ( dno nie dochodzi do środka ścianki plastra. Są one dobrze zaopatrzone w mleczko, a po zakryciu są zwykle większe niż rojowe. Gdy rodzina pszczela nie jest w nastroju rojowym i nie chce się roić to młode matki walczą ze sobą aż zostanie jedna.

 Powstawanie nastroju rojowego

Wraz z nadejściem sprzyjających warunków pogodowo - pożytkowych matka zwiększa produkcję jaj w konsekwencji czego zwiększa się udział karmicielek w ulu. Każda pszczoła karmicielka jest w stanie wykarmić tylko 2-3 larwy. Po pewnym czasie następuje zachwianie równowagi pomiędzy ilością mleczka jakie karmicielki są w stanie wyprodukować a liczbą larw, które by mogły je zjeść czyli występuje nadmiar mleczka w rodzinie pszczelej. Wtedy to matka zaczyna chętniej zaczerwiać komórki trutowe, bowiem larwy trutowe zjadają więcej mleczka niż larwy pszczele. Z chwilą pojawienia się czerwiu trutowego pszczelarz otrzymuje informację, że w rodzinie pojawia się nadmiar mleczka, jest to również sygnał o powstawaniu nastroju rojowego w rodzinie. Matka pszczela maksymalnie jest w stanie złożyć dziennie około 2,5 tys. jaj. Nadmiar młodej pszczoły nie znajduje wystarczającej liczby larw do karmienia, zaczyna się skupiać w wolnych przestrzeniach ula w postaci nieruchomych gron. Nadmiar dużej liczby bezczynnych pszczół utrudnia rozprowadzanie substancji matecznej i po pewnym czasie robotnice zaczynają budowę miseczek matecznikowych. Zwiększa się tzw. świta matki, która natrętnie zaczyna karmić mleczkiem matkę, co utrudnia jej składanie jaj. Robotnice świty są podniecone zdarza się , że popychają  matkę, która wreszcie składa jajka do miseczek matecznikowych w kilku dniowych odstępach czasu. Z chwilą pojawienia się jaj w mateczniku pszczelarz ma pewność, że pszczoły chcą się roić. Mniej więcej na 7 dni przed wyjściem roju, pszczoły zaczynają słabiej odżywiać matkę, zmniejszają ilość mleczka, zwiększają natomiast ilość nektaru lub miodu. W konsekwencji czego jej jajniki zmniejszają się a odwłok staje się wysmukły i  matka składa coraz mniej jaj. Robotnice zaczynają traktować matkę dość brutalnie, popychają, szczypią i gonią, dzięki tym zabiegom matka uzyskuje zdolność do lotu. Na tydzień przed wyjściem roju zbieraczki przynoszą coraz mniej nektaru, mniej pracują, skupiają się w wolnych miejscach opijając się miodem.

Rójka naturalna

W 9 dniu po złożeniu pierwszego jaja w mateczniku, czyli w dniu następnym po zakryciu pierwszego matecznika wychodzi ze starą matką rój „ pierwak”. Siada on zazwyczaj nisko w pobliżu ula. Około 70% pszczół w roju stanowią robotnice młodsze niż 10 – dniowe. Liczba pszczół w roju zależy min. od siły rodziny, z której wyszedł, od ilości i składu czerwiu. Jeżeli w rodzinie jest dużo czerwiu odkrytego to wychodzi mniej pszczół, jeżeli w rodzinie jest mało czerwiu to wychodzi dużo pszczół, czasami jest to do 75% rodziny. Rój wisi dotąd dopóki większość pszczół zwiadowczyń nie zacznie pokazywać tego samego nowego miejsca do zasiedlenia. Najczęściej rój wisi 1-3 godz. Jeżeli wywiadowczynie nie są zgodne co do kierunku zasiedlenia  rój może wisieć znacznie dłużej (nawet kilka dni). Zdarza się, że wywiadowczynie nie znajdą miejsca na nowe gniazdo, wtedy rój odlatuje na odległość 7-10 km uwiązuje się ponownie a wywiadowczynie rozpoczynają poszukiwania od nowa.

Macierzak (pień z którego wyszedł rój) jest bezmatkiem do czasu wygryzienia się z matecznika młodej matki. Matka pojawi się w macierzaku w 7-8 dniu po wyjściu roju, to jest w 16 dniu po złożeniu jaja do matecznika.

Po wyjściu „pierwaka” nie przybywa jaj, ilość czerwiu odkrytego każdym dniem maleje, wygryzają się młode pszczoły. W rodzinie jest dużo młodej pszczoły, brakuje natomiast czerwiu odkrytego. Układ procentowy młodych pszczół do larw nadal jest niekorzystny. Młoda matka, która wyszła z matecznika dąży do zniszczenia pozostałych matek znajdujących się jeszcze w matecznikach. W rodzinie trwa jeszcze nadal nastrój rojowy więc świta robotnic, które opiekują się matecznikami dobrze je chroni. Możemy w tym czasie usłyszeć śpiew matek, są go dwa rodzaje: titanie pochodzi od matek na wolności oraz kwakanie, które pochodzi od dojrzałych matek w matecznikach. Gdy pszczelarz usłyszy titanie a można je usłyszeć odległości 2 m od ula to znaczy, że pszczoły nie pozwoliły zabić matek w matecznikach. Znaczy to, że nastrój rojowy w rodzinie trwa nadal i w 2 dni po wyjściu matki z matecznika czyli w  9 dni po wyjściu pierwaka z macierzaka wyjdzie nowy rój „drużak”. Roje z młodymi matkami siadają na ogół wyżej i dalej od „pierwaka”, zdarza również się, że podczas wychodzenia „drużaka” jest w nim więcej niż jedna młoda matka. Jeżeli po wyjściu roju pszczoły nie mogą się zdecydować gdzie usiąść, przelatują z jednego miejsca na drugie do może znaczyć, że w roju jest więcej młodych matek. Gdy już taki rój siądzie w jednym miejscu to dojdzie do walki pomiędzy matkami. Może się ona obyć w gronie wiszących pszczół lub w nowym ulu. Jeżeli jest sprzyjająca pogoda i pożytki a rodzina wystarczająco silna to po 1-2 dniach może wyjść „trzeciak” a po nim i „czwartak” W macierzaku pozostanie w końcu tak mało pszczół, że braknie ich do ogrzania znajdującego się jeszcze czerwiu, została ograniczona dostawa pokarmu w konsekwencji czego nastrój rojowy mija. Jeżeli po wyjściu ostatniego roju w macierzaku będzie kilka matek, to będą walczyły ze sobą aż pozostanie jedna. Następnie pozostała matka wraz z robotnicami zniszczą pozostałe mateczniki. W macierzaku jest młoda nieunasienniona matka, która w 5 dniu życia wyleci na lot godowy. Po 2-3 dniach od unasiennienia rozpocznie składanie jajek. Nowe jajka pojawią się w macierzaku na ogół w 3 tygodniu po wyjściu „pierwaka”. 

W gospodarce pasiecznej rójka naturalna jest niepożądana.
To pszczelarz powinien decydować o sposobie i terminie podziału rodziny pszczelej.